Endüstri 4.0, İSG ve Makine Emniyet Sistemleri
6331 sayılı İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu; iş sağlığı ve güvenliği bağlamında teknik gelişmelere uyum sağlanmasını, sağlık ve güvenlik tedbirlerinin değişen şartlara uygun hale getirilmesi ve mevcut durumun iyileştirilmesi için çalışmalar yapılmasını ayrıca risk değerlendirmesi yapılarak gerekli tedbirlerin alınmasını zorunlu kılmıştır. İşveren; teknoloji, iş organizasyonu, çalışma şartları, sosyal ilişkiler ve çalışma ortamı ile ilgili faktörlerin etkilerini kapsayan tutarlı ve genel bir önleme politikası geliştirmek zorundadır.
Endüstri 4.0 ile neredeyse insansız ve karanlık fabrikalar, üretimde insandan donanıma geçiş (Endüstriyel Otomasyonlar, Robotlar, 3D Yazıcılar, Yeni üretim teknolojileri), insanmakine etkileşiminin sıfıra inmesi, yani yüksek iş sağlığı ve güvenliği anlamına gelmektedir. Bununla birlikte insanların ve işbirlikçi robotların birlikte çalışabildiği üretim hatlarının sayısı da hızla artacaktır. Endüstri 4.0 ile birlikte üretim yöntemleri daha da karmaşıklaşmakta ve daha önce deneyimlenmemiş teknolojiler sanayimizde karşılık bulabilmektedir. Bu bağlamda işbirlikçi robotlar ve endüstriyel otomasyonlar için makine emniyet sistemleri ile ilgili çok sayıda uluslararası standart geliştirilmiştir. Ulusal ve uluslar arası standartların belirli bir noktaya kadar bilgi sunabileceği ve bir noktadan sonra tamamen yeni ve özgün teknolojilerin kullanıma gireceği düşünüldüğünde, Endüstri 4.0 aynı zamanda iş sağlığı ve güvenliği açısından birçok teknolojik riski de barındırmaktadır.
Yüksek katma değer ve yüksek verimlilik gibi tanımlamaların yapıldığı Endüstri 4.0 çağında sistemlerin yüksek rekabet koşullarında çalıştırılması ve buna bağlı ortaya çıkabilecek risklerin de öngörülmesi gerekmektedir. Yalın üretim kavramının yaygınlaşması ile çalışanlar üzerinde oluşan çoklu iş baskısının artması gibi Endüstri 4.0 çağında da çalışanlardan yüksek nitelikli ve verimli çalışma temposu, karmaşık yazılımsal/donanımsal problemleri çözme beklentisi gelişebilecektir.
Endüstri 4.0 makinelerin internet üzerinden veya özel haberleşme ağları üzerinden birbirleri ile veya son müşteri ile iletişime geçmesini ve kendi kendine kararlar alabilmesini öngörmektedir. Her ne kadar şifreli ve güvenli erişim tedbirleri alınsa da, Endüstri 4.0; siber güvenlik problemlerinin ortaya çıkması ve kötü niyetli kişiler tarafından fabrikalardaki makinaların istemsiz kontrol edilmesine, yani uzaktan sabote edilmesine imkan sağlamaktadır.
Endüstri 4.0’a entegrasyon; işletme kuruluş aşamasında başlayan ve işletmenin gelişen teknolojileri yakından takip etmesini gerektiren bir süreçtir. Kurulan işletmelerde makineinsan ve internet etkileşimleri, ulusal ve uluslararası bütüncül güvenlik standartları gözetilerek analiz edilmeli ve “İş sağlığı ve güvenliğini kendi kendine takip eden işletmeler” kurulmalıdır.
“ Endüstri 4.0 makinelerin internet üzerinden veya özel haberleşme ağları üzerinden birbirleri ile veya son müşteri ile iletişime geçmesini ve kendi kendine kararlar alabilmesini öngörmektedir. “
Makine Emniyet Sistemleri
Günümüzde otonom araçlar, yapay zekalı sistemler vb. gibi Endüstri 4.0 konseptinin geleceğe yönelik ve henüz yaygınlaştırılamamış teknolojilere dayalı pek çok öğesinin aksine; merkezi kontrol ünitesine sahip makinelerde, elektronik algılayıcıların emniyet amaçlı kullanımı söz konusudur. Özellikle endüstri 3.0 uyumunu zamanında sağlamış işletmelerin Endüstri 4.0’a uyum sağlaması mümkündür. Teknolojik dönüşüm aşamasında; makinelerin merkezi kontrol üniteleri esnek hale getirilecek, makineler internetten ulaşılabilir hale getirilecek, yazılımları esnek üretimi destekleyecek şekilde modernize edilecektir. Bu bağlamda Endüstri 4.0’ın esnek üretim yaklaşımı dolayısıyla fabrikalarda makine ve insan işbirliğinin artacağı, bununla birlikte fonksiyonel emniyet seviyesinin yükseltilmesi gerekeceği öngörülmektedir.
Makinelerdeki emniyet fonksiyonlarının çeşitleneceği, makine emniyet sistemleri ve elektronik algılayıcıların kategori seviyelerinin yükseltilmesi gerekeceği ve makinelerin daha yüksek seviyeli riskler içerdiğinden dolayı emniyet ve güvenilirlik parametrelerinin ve emniyet mühendisliği kavramlarının ön plana çıkacağı öngörülmektedir. Makinelerde yapılacak her revizyonun Makine Emniyeti Yönetmeliğine uygun olarak yapılması gerektiği göz önünde bulundurulmalıdır.
6331 sayılı İSG Kanunu ve Makina Emniyeti
Yönetmeliği (2006/42/AT) bağlı olarak; “TS EN ISO 12100 Makinalarda güvenlik – Tasarım için genel prensipler – Risk değerlendirilmesi ve risk azaltılması” standardı başta olmak üzere, Makine Emniyeti ile ilgili diğer standartlar (EN ISO 13849-1:2015, EN/ IEC 62061, B-C Tipi Standartlar vb.) göz önünde bulundurularak makine emniyeti sağlanmalıdır. Makine revizyonlarında ilgili standartlar uyarınca risk değerlendirmesi yapılmalı, mümkünse mühendislik tasarım tedbirleri ile riskler bertaraf edilmelidir.
Koruyucu tedbirlerin ve mühendislik hesapları ile; birlikte çalışan ve/veya çalışma ihtimali bulunan bütün makine ve sistemler için bütünleşik güvenlik yaklaşımı ile ele alınması önem arz etmektedir. Makine emniyet sistemlerinin kurulması aşamasında “ilk ciddi arızaya kadar geçen istatistiksel süresi” (MTTFd=Mean Time To Dangerous Failure), B10d, “kendi hatasını teşhis edebilme kabiliyeti” (DC=Diagnostic Coverage), ortak sebepli arızalar, (CCF=Common Cause Failure) kategori mimarisi (CAT), performans seviyesi(pL = Performance Level) ve SIL (Safety Integrity Level) gibi parametrelere bağlı olarak mühendislik hesaplarının yapılması gerektiği göz ardı edilmemelidir.
Kaynak : Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı, Nisan 2018, Sayı: 1 (ISSN: 1309-7121) Eğitim Uzmanı / Ekrem ÇAKMAK
